«ՄԵՐ ՍՐԲԱԶԱՆ ԼԵՌԸ ՄԵԶ ՀԱՄԱՐ ՇԱՏ ՄԵԾ ԽՈՐՀՈՒՐԴ ՈՒՆԻ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրատես de facto»-ի հյուրն է Ստամբուլի «Մարմարա» օրաթերթի փոխխմբագիր, «Սուրբ Փրկիչ» ազգային հիվանդանոցի պաշտոնաթերթի գլխավոր խմբագիր, գրող, հրապարակախոս ՄԱՔՐՈՒՀԻ Պ. ՀԱԿՈԲՅԱՆԸ:
«ՀԱՃԱԽ ՀԱՅԱՍՏԱՆՑԻՆԵՐՆ ԱՅՆՔԱՆ ՏԵՂՅԱԿ ՉԵՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՆՑՈՒԴԱՐՁԵՐԻՆ, ՈՐՔԱՆ ՄԵՆՔ»
-Օրիորդ Մաքրուհի, ի՞նչ մարտահրավերների է ստիպված դիմակայել «Մարմարան» թուրքական միջավայրում:
-«Մարմարայի» գլխավոր պարտականությունն է ապրեցնել հայ լեզուն, հայ գրականությունը, հայ մշակույթը: Անշուշտ, Պոլսո մեջ դժվար է անել այս: Նախ` հայերեն խոսող, հայ մշակույթով մոտիկից հետաքրքրվող երիտասարդ սերունդ չունենք: Բացի այդ, մենք աշխատանքի ընթացքում մեծ դժվարությունների ենք բախվում թերթի համար աշխատակից գտնելու հարցում: Մեծ տառապանքով ջանում ենք մեր առաքելությունը շարունակել:
-Հայրենիքից ձեզ թղթակցո՞ւմ են:
-Անշուշտ, ամեն օր մեր հայրենիքից լուրեր ենք ստանում լրատվական գործակալությունների, ինտերնետի միջոցով: Ամբողջ աշխարհի հետ կապ ունենք: Թերևս, հաճախ հայաստանցիներն այնքան տեղյակ չեն Հայաստանի անցուդարձերին, որքան մենք և ամեն օր արձագանքում ենք դրանց: Նաև մեծ աշխատանք ենք տանում թուրք մամուլին հետևելու, շատ մոտից իրազեկ լինելու ուղղությամբ: Թուրք մամուլում հայերի մասին գրողների հոդվածները կարդում ենք, հրատարակության արժանիները տպագրում մեր թերթում: Սա շատ մեծ ծառայություն է. ամբողջ արտասահմանի հայերը պիտի իմանան, թե ինչ են գրում, խորհում թուրք գրագետները, լրագրողները հայերի մասին: Դա կարող է լինել և՛ դրական, և՛ բացասական վերաբերմունքի արտահայտություն: Մենք այդ ամենը թարգմանում և հրատարակում ենք, և սա, կարծեմ, մեր գլխավոր առաքելությունն է:
-1980-ական թվականների վերջին Ձեր գործընկերոջը` Զարեհ Խրախունուն, հանդիպելու առիթ եմ ունեցել Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանում: Հանդիպումից առաջ մեզ զգուշացվեց, որ շրջանցենք Թուրքիայի ներքին քաղաքական մթնոլորտին, հայերի հանդեպ նրանց ցուցաբերած վերաբերմունքին առնչվող հարցերը, քանի որ Խրախունուն այդ թեմաների մեջ ներքաշելով` կարող էինք նրա համար լուրջ անհանգստություններ առաջացնել թուրքական պետության մեջ: Այսօր ես տեսնում եմ շատ հայ (և ոչ միայն հայ) մարդկանց, ովքեր անհամեմատ ավելի ազատ ու անկաշկանդ են իրենց կարծիքներն արտահայտելիս: Ինչպե՞ս հնարավոր դարձավ այս փոփոխությունը, և ո՞ւր կտանեն նման զարգացումները:
-Այո, առաջներում մենք սուր կերպով չէինք կարող արտահայտվել հայկական հարցի մասին, չէինք կարող գրել «ցեղասպանություն», «աքսոր» և այս տեսակի ուրիշ բառեր: Զգուշանում էինք: Կամաց-կամաց ճնշումները մեղմացան, սկսեցինք գրել ոչ թե «աքսոր», այլ «տեղահանություն», ոչ թե «ցեղասպանություն», այլ «նահատակություն»: Բայց տարիներ անցան, քանի՜-քանի թուրք մտավորականներ սկսեցին իրենց ինքնությունը փնտրել, ճշմարտությունը փնտրել: Հասկացան, որ իրենք սխալ ուղղությամբ են գնացել մինչ այդ, մի շարք պատմական ճշմարտությունների անտեղյակ են եղել: Նրանք սկսեցին թերթերում գրել: Եվ, անշուշտ, նրանց գրածներն ավելի կարևոր էին հայերի գրածներից: Նրանք սկսեցին լուսաբանել թուրք հանրային կարծիքը: Մարդիկ փորձում էին պարզել` արդյոք իրենց մեջ հայի արյուն չկա՞: Գրքեր հրատարակվեցին այս թեմաներով, և մենք է՛լ ավելի համարձակ դարձանք, բարձրացրինք մեր գլուխները, մեր գործունեությունը շարունակեցինք հաստատուն հիմքերի վրա: Օրինակ, համաժողովի աշխատանքներն ավարտելուց հետո սփյուռքից ժամանած բոլոր հյուրերի հետ ես գնացի Ծիծեռնակաբերդ և ծաղիկ դրեցի ցեղասպանության նահատակների հուշարձանին ու բնավ չվախեցա, թե կարող են ինձ ճնշել Թուրքիայում: Սրա պատճառը մեզ տրված մի շարք արտոնություններն են և այն, որ թուրք ժողովուրդը լուսաբանվել է այս ուղղությամբ, ու մի շարք անհատներ ոտքի են ելել` քաջալերելու մեզ: Մեզ հետ հարցազրույցներ են անում, և մենք հաստատում ենք, որ 20-րդ դարասկզբին նման ողբերգություն է տեղի ունեցել: Առաջ չէինք կարող այսպիսի բան անել: Եթե հարցնում էին, ասում էինք, թե մենք պատմաբան չենք, թե դա թուրք պատմաբանների պարզաբանելու խնդիրն է: Հիմա շատ բան է փոխվել: Բայց այս դրական բաների կողքին կա նաև բացասականը. մեր և հայաստանցի երիտասարդները, տեսնելով այս փոփոխությունները, սկսեցին մտածել, որ թուրքերն այնքան էլ վատ մարդիկ չեն, ինչպես պատմում էին մեր նախնիները: Սա մթնոլորտի մեղմացում է նշանակում, որն ունի թե՛ իր դրական, թե՛ բացասական ազդեցությունը:
«ՈՐՔԱՆ ԼՈՒՍԱՄԻՏ ԱՆՁԵՐ ԿԱՆ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ, ԱՅԴՔԱՆ ԷԼ ԽԱՎԱՐԱՄԻՏՆԵՐ ԿԱՆ, ԵՎ ՍՐԱՆՔ ՄԻՄՅԱՆՑ ՀԵՏ ԲԱԽՄԱՆ ՄԵՋ ԵՆ»
-Համշենահայ Իսմեթ Շահինը մեր թերթին տված հարցազրույցում լուրջ խնդիր է համարել խառնամուսնությունները` որակելով դրանք հայապահպանությանը վնասող լուրջ գործոն: ՈՒրիշ ի՞նչ գործոններ են խանգարում Թուրքիայի տարածքում ապրող հային` պահպանելու իր ինքնությունը:
-Պոլսո հայերն առաջին հերթին շատ բարեպաշտ են, շատ եկեղեցասեր են: Աշխարհում ուրիշ որևէ հայկական համայնքում այդքան կրոնասիրություն և բարեպաշտություն չեք գտնի: Կրոնը պահելով է, որ մենք` թուրքահայերս, ինքներս մեզ հայ պահելու ուժ ենք զգացել մեր մեջ: Կրոնին փարելով` մենք պահպանել ենք մեր ինքնությունը:
-Ի՞նչ նշանակություն ունի Արևմտյան Հայաստանում ապրող հայի համար Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցու այսօրվա կարգավիճակը:
-Վանում, Կարսում որևէ հայ չի մնացել: Բոլորն էլ աքսորված են: Եվ այս եկեղեցու հետ կապված քայլերն ավելի շատ իրենց շահերին են ծառայում: Մեզ համար դա մեծ իմաստ չի պարունակում: Մենք Ստամբուլում 36 հայկական եկեղեցի ունենք: Քանի որ Վանում հայ ժողովուրդ չկա, և այնտեղ մենք միշտ վիշտ ու ցավ ենք ապրել, մեզ համար մեծ նշանակություն չունի` խաչ դրվա՞ծ է եկեղեցու գմբեթին, թե՞ ոչ: Գիտենք, որ եկեղեցին բացվեց:
-Որպես թանգարան:
-Այո՛, որպես թանգարան: Սրանում մեզ համար իմաստ կա՞: Որոշ իմաստ կա, իհարկե, ու ես էլ գնացել եմ եկեղեցու բացմանը:
-Ի՞նչ է Արարատ լեռան խորհուրդը Արևմտյան Հայաստանում ապրող, մեր սրբազան լեռից փշալարերով չտարանջատված հայի համար:
-Մեր սրբազան լեռը մեզ համար շատ մեծ խորհուրդ ունի, անշուշտ: Շատ ենք զգացվում, հուզվում, լիցքավորվում` Արարատը տեսնելով: Արարատը մեզ համար շատ մեծ նշանակություն ունի: Ինչպե՞ս բացատրեմ, դժվար է:
-Իսկ Դուք հավատո՞ւմ եք, որ երբևէ մենք` հայաստանցիներս, նույնպես Արարատից տարանջատված չենք լինի փշալարերով:
-Ո՛չ: Պատնեշները, թերևս, մի օր կբացվեն, բայց շատ ավելի ուշ, որովհետև Թուրքիո արևելյան նահանգներում շատ են այնպիսի անձինք, ովքեր կարծր կեցվածք ունեն հայերի հանդեպ: Նրանք ազգայնամոլներ են: Որքան լուսամիտ անձեր կան Թուրքիայում, այդքան էլ խավարամիտներ կան, և սրանք միմյանց հետ բախման մեջ են:
-Ինչպիսի՞ք են հայ-քրդական հարաբերությունները Թուրքիայում:
-Քրդերն առավելապես Անատոլիայում են ապրում: Ստամբուլում անվանի քրդեր չկան: Բայց եղածները մեզ հետ մեղմ քաղաքականություն են վարում, միշտ ասում են, որ մենք իրենց ճակատագրակից եղբայրներն ենք:
«ՍՓՅՈՒՌՔԻՑ ԵԿՈՂՆԵՐՍ ՄԻՇՏ ԱՇԱԿԵՐՏԻ ԴԻՐՔՈՒՄ ԵՆՔ»
-Համաժողովի ընթացքում խիստ գնահատականներ հնչեցին սփյուռքահայերի կողմից, երբ անդրադարձ եղավ Հարվարդի համալսարանի հայագիտության ամբիոնի վարիչ Ջեյմս Ռասելի «Հայ ժողովրդի կազմավորումը» աշխատությանը, որը զետեղվել է Ռիչարդ Հովհաննիսյանի կազմած «Հայ ժողովուրդը հին ժամանակներից մինչև մեր օրերը» երկհատոր գրքում: Մեզ պե՞տք են նման «հայագետների» ծառայությունները, որոնք Հայաստանը ներկայացնում են իբրև «Արևելյան Անատոլիա», հայերին` «կոլոնիստներ» (գաղութարարներ) մեր բնօրրանում, հայկական էպոսին վերագրում են իրանական ծագում, նախաքրիստոնեական հայ դիցարանի գլխավոր աստծուն` Արամազդին, նույնացնում են սիրիական Բարշամինի հետ։
-Անշուշտ, պետք չեն մեզ այդպիսի մարդիկ: Թուրքական պետությունը շատ ճիգեր վատնեց, որպեսզի քողարկի ճշմարտությունը: Հետևաբար, մի շարք մարդկանց համար ստեղծվեցին նպաստավոր պայմաններ, որպեսզի նրանք աշխատանքներ տանեն իրականությունը կեղծելու ուղղությամբ: Սրանցից մեկն է Ջեյմս Ռասելը:
-Մինչդեռ ոմանք, այդ թվում և` Հայաստանում, որոշակի դիրք և դեր ունեցող անձնավորություններ, հորդորում են չքարկոծել Ռասելին, այլ փորձել տարհամոզել նրան, բացատրել ինչն ինչոց է, քանի որ աշխարհում շատ չեն օտարազգի հայագետները, և նպատակահարմար չէ եղածներին էլ մեր դեմ տրամադրել:
-Ես չեմ պաշտպանում այդպիսի տեսակետը:
-Դուք համաժողովի ընթացքում ընդգրկված էիք մասնագիտական այն խմբում, որն զբաղվում էր երիտասարդության խնդիրներով:
-Այո, այդ խմբում պիտի լինեի, և պատրաստվել էի ելույթի: Բայց անունս, չգիտես ինչու, ծրագրում չկար, ու ես չմասնակցեցի համաժողովին: Բայց եղած լուրերի հիման վրա պիտի «Մարմարայում» լուսաբանենք համաժողովը, ես էլ իմ առաջարկներն ու ցանկությունները փոխանցել եմ անձամբ տիկին Հրանուշ Հակոբյանին, ում հետ թե՛ Հայաստանում, թե՛ Հայաստանից դուրս հանդիպելու առիթներ ունեցել եմ և շատ բարձր եմ գնահատում նրա աշխատանքը և մարդկային տեսակը:
-Ի՞նչ տվեց այս համաժողովը` ընդհանուր առմամբ:
-Ի՞նչ տվեց կամ չտվեց: Այսպիսի համաժողովներին գալիս են ամբողջ աշխարհի առաջադեմ հայ դեմքերը` նախագահներ, կաթողիկոսներ, նախարարներ, այլք: Նրանք բոլորը խոսում են, թելադրություններ անում մի շարք կենսական հարցերի վերաբերյալ: Բայց մեր փափագն այն է, որ սփյուռքից եկած անձնավորություններին էլ խոսք տրվի, հասկացվի, թե ինչ են խորհում նրանք: Մենք` սփյուռքից եկողներս, միշտ աշակերտի դիրքում ենք: Հարցեր կան, որ սփյուռքը գիտի, իսկ Հայաստանն այնքան էլ մոտիկից չգիտի: Լավ է, որ սփյուռքի նախարարությունն ստեղծվեց, սա մեզ համար շատ օգտակար է: Սփյուռքի նախարարությունը, տիկին Հրանուշը մեծ գործ են անում` սփյուռքի գաղութներ այցելելով, դրանց ներկայացուցիչներին միմյանց մերձեցնելով: Ես էլ հպարտությամբ պիտի ասեմ, որ տիկին Հրանուշի մեծ օգնականն եմ եղել Ստամբուլում ձեռնարկված ծրագրերում: Հայաստան համերգների եմ բերել «Դալար», «Մարալ» պարախմբերը, երգչուհի Սիպիլին, Կարո Քյուրքմանի ցուցահանդեսն եմ բերել այստեղ: Կարո Քյուրքմանը պատմագետ է, աշխատություններ ունի հայ նկարիչների, արծաթագործ վարպետների, հախճապակեգործների, հայկական կնիքների մասին: Նա այս համաժողովին էլ էր ներկա, և Հրանուշ Հակոբյանի ընձեռած հնարավորությամբ ուսումնասիրություններ արեց հայ թանգարաններում` հարստացնելու համար իր տեղեկությունները և գրելու համար նոր աշխատություններ: Իմ թվարկած մարդկանցից շատերն առաջին անգամ էին գալիս Հայաստան: Սա շատ մեծ բան էր նշանակում նրանց համար:
-Այսօրվա դպրոցահասակ հայ սերնդի մեջ կա՞ն հայատառ «Մարմարան» ընթերցողներ:
-Մեր վարժարաններում հայերենի դասաժամերը հավասար են թրքերենի դասաժամերին: Լոզանի դաշնագրով արտոնված ենք մեր բոլոր դասերը դասավանդելու հայերեն, բացի աշխարհագրության, պատմության, թրքերենի դասերից: Բայց հետզհետե սերունդները հայերենի հարցում տկարանում են, չեն կարողանում լիարժեք տիրապետել մայրենի լեզվին: Պատճառներից մեկն էլ այն է, որ համալսարաններում կրթությունը թուրքերեն է, ուստի մեր երեխաները նախընտրում են թուրքական կրթություն ստանալ: Իհարկե, մեր վարժարաններում մանուկները գոնե հայերեն գրել-կարդալ սովորում են: 1980-ից ի վեր «Մարմարան» ունի մանուկների համար նախատեսված բաժին: «Ծաղկեփունջ» խորագրի տակ մեր թերթը լույս է ընծայում հայ երեխաների շարադրությունները: Դպրոցներն էլ գնում են մեր թերթն ու բաժանում աշակերտներին:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ